Στην εποχή της ραγδαίας εξάπλωσης των μέσων ενημέρωσης, της πληροφορίας, της υπερπληρόφορησης, της παραπληροφόρησης και των fake news ο αναλφάβητος δεν θα είναι αυτός που δεν θα ξέρει να γράφει ή να διαβάζει, αλλά αυτός που δεν θα μπορεί να αξιολογήσει ποια πληροφορία είναι αλήθεια ή ψέμα, ποια πληροφορία είναι ωφέλιμη ή άχρηστη.
Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη σύγχρονη κοινωνία. Μπορεί να ανοίξουν το διάλογο για ριζικές αλλαγές και βελτίωση της κοινωνικής κατάστασης, καθώς επηρεάζουν την κοινωνική, αστική, πολιτιστική, πολιτική μας ζωή και τις οικονομικές και αισθητικές προοπτικές της. Συνειδητά ή ασυνείδητα, οι άνθρωποι επηρεάζονται συχνά από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, είτε άμεσα χρησιμοποιώντας προϊόντα που προβάλλονται σε αυτά, είτε έμμεσα υιοθετώντας και υποστηρίζοντας συγκεκριμένες συμπεριφορές, ιδεολογίες και κοινωνικά πρότυπα που προβάλλονται μέσα από ενημερωτικές ή ψυχαγωγικές εκπομπές.
Στο πλαίσιο του ψηφιακού μετασχηματισμού που επισπεύστηκε, από τις ιδιαίτερες συνθήκες που υπαγόρευσε η πανδημία COVID -19 και με την ανάπτυξη των τεχνολογιών που αφορούν την τεχνητή νοημοσύνη, μεγάλη πρόκληση θα αποτελέσει τα επόμενα χρόνια η ανεύρεση του ποσοστού του πληθυσμού που θα μπορεί να σκέφτεται κριτικά, ενώ θα σταματήσει να ενεργεί στον “αυτόματο πιλότο” καταναλώνοντας, αφομοιώνοντας και κυρίως διασπείροντας πληροφορίες χωρίς σκέψη.
Υπάρχουν πάρα πολλές μελέτες που συμπεραίνουν ότι έχουμε επιλεκτική αντίληψη. Έχουμε την τάση να πιστεύουμε, ότι είμαστε αμερόληπτοι, ότι δεν έχουμε προκαταλήψεις και στερεότυπα, αλλά έχουμε δομήσει έναν τρόπο σκέψης, ο οποίος συνήθως μας οδηγεί στην πληροφορία που μας βολεύει, η οποία μας είναι εύκολη και που μας κάνει να αισθανόμαστε καλά.
Η δημοκρατία βασίζεται σε συνειδητοποιημένες επιλογές που γίνονται από ενημερωμένους πολίτες. Η συνειδητοποίηση προέρχεται μέσα από τη διεξοδική γνώση των δεδομένων, τον κριτικό στοχασμό και την επεξεργασία αυτής της γνώσης. Ο αλφαβητισμός στην Υγεία (Health Literacy) είναι η ικανότητα του ενός να βρίσκει, να ερμηνεύει, να κατανοεί και να αξιολογεί τις πληροφορίες που αφορούν στην Υγεία και τις υπηρεσίες Υγείας και κυρίως να τις χρησιμοποιεί για να προστατέψει και να προαγάγει αυτήν.
Οι σύγχρονες κοινωνίες στην εποχή της ραγδαίας ανάπτυξης των μέσων επικοινωνίας και μαζικής ενημέρωσης βιώνουν ένα παράδοξο: ενώ οι πολίτες βρίσκονται καθημερινά εκτεθειμένοι σε πληθώρα πληροφοριών Υγείας, καθίσταται εξαιρετικά δύσκολο να επιλέξουν και κυρίως να χρησιμοποιήσουν την πληροφορία που θα κάνει την ανθρώπινη ζωή καλύτερη και θα αποβεί σωτήρια σε επικίνδυνες καταστάσεις.
Οι χρήστες των υπηρεσιών υγείας συχνά καλούνται να λάβουν αποφάσεις για την υγεία τους, χωρίς να είναι καθόλου προετοιμασμένοι για αυτές. Η έλλειψη γνώσεων είναι ένας σημαντικός παράγοντας που τις περισσότερες φορές οδηγεί σε επιλογές με αρνητικές εκβάσεις για την αντιμετώπιση και τη θεραπεία της ασθένειας.
Στην καθημερινή ζωή το να κάνουμε σωστές επιλογές που αφορούν στην υγεία μας μπορεί να εξελιχθεί σε δύσκολη υπόθεση, δεδομένου ότι οι πληροφορίες για το ποιον γιατρό θα επιλέξουμε, ποια συμπεριφορά ή ποια θεραπευτική προσέγγιση θα ακολουθήσουμε, μπορεί να είναι αντιφατική ή δύσκολη στην κατανόηση της.
Ο “αλφαβητισμός” στην Υγεία αποτελεί μια σημαντική μορφή κοινωνικού και πολιτισμικού κεφαλαίου.
Το πολιτιστικό κεφάλαιο συνδέεται με τις γνώσεις, τις αξίες, τους κανόνες, τις δεξιότητες και την πρόοδο ενός λαού, αναφορικά με το επίπεδο υγείας και τις διαχρονικές διεκδικήσεις προς τη διατήρηση αυτού του επιπέδου. Η δόμηση προσωπικών δεξιοτήτων αλφαβητισμού στην υγεία είναι μια διαδικασία δια βίου μάθησης και κανένας δεν μπορεί να ισχυριστεί με βεβαιότητα ότι είναι πλήρως μορφωμένος στα θέματα υγείας. Όλοι σε κάποιο στάδιο της ζωής μας, ιδιαίτερα όταν είμαστε ευάλωτοι από την ασθένεια ή αντιμέτωποι με έναν κίνδυνο, χρειαζόμαστε βοήθεια στο να αντιληφθούμε πλήρως κάποια πληροφορία υγείας, να πλοηγηθούμε σε ένα κατακερματισμένο Σύστημα Υγείας ή να βρούμε τον κατάλληλο γιατρό που θα μας θεραπεύσει.
Ο αλφαβητισμός στην υγεία αποτελεί μια γνωστική και κοινωνική δεξιότητα που δεν αφορά μόνο στην ικανότητα κάποιου να διαβάζει ένα φυλλάδιο ή μια πληροφορία Υγείας, αλλά αφορά στην ικανότητα να χρησιμοποιήσει τη σχετική πληροφορία με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο και να ενισχύσει τις αποφάσεις και τις δράσεις που έχουν ως στόχο την ενεργό συμμετοχή στην προάσπιση του δικαιώματός του στην Υγεία.
Ο πολιτικός διάλογος αναφορικά με τον αλφαβητισμό στην υγεία είναι ένας διάλογος που αφορά στην εξουσία και τη διαφάνεια στο χώρο της υγείας. Ο αλφαβητισμός στην υγεία αφορά στο δικαίωμα των πολιτών να γνωρίζουν την αλήθεια για τους παράγοντες και τις συνθήκες που επηρεάζουν την υγεία τους.
Ας αντιληφθούμε την παραπληροφόρηση και τις ψευδείς ειδήσεις.
Σε μια εποχή υψηλής αβεβαιότητας, κατακερματισμού του Συστήματος Υγείας, καθώς και του “φαίνεσθαι”, υπάρχει εύφορο έδαφος για την άνθηση και την ανάπτυξη “κατασκευών”. Οι κατασκευές μπορεί να αφορούν σε ψευδείς ειδήσεις ή αναληθή επαγγελματικά προφίλ. Κάθε ψέμα που κερδίζει την προσοχή μας μπορεί να αναιρέσει τη σημασία της αλήθειας και της ουσίας που αυτή εμπεριέχει. Όταν η παραπληροφόρηση επαναλαμβάνεται και ενισχύεται υπάρχει σοβαρός κίνδυνος οι
πληροφορίες που βασίζονται στην αλήθεια, να καταλήγουν να έχουν μόνο οριακό αντίκτυπο και να βλάψουν τόσο την ατομική, όσο και τη Δημόσια Υγεία.
Τα fake news είναι ψευδείς ιστορίες που δημοσιεύονται ή μεταδίδονται σκόπιμα προκειμένου είτε να κάνουν τους ανθρώπους να πιστεύουν σε κάτι το αναληθές είτε να κάνουν πολλούς ανθρώπους να επισκέπτονται μια ιστοσελίδα. Είναι δηλαδή εσκεμμένα ψέματα που διασπείρονται στο διαδίκτυο, παρόλο που το άτομο που τα γράφει γνωρίζει ότι είναι κατασκευασμένα. Επίσης μπορεί να είναι ιστορίες ή ειδήσεις που μπορεί να εμπεριέχουν κάποια ψήγματα αληθείας, αλλά δεν είναι απολύτως ακριβείς πληροφορίες. Αυτό συμβαίνει επειδή οι άνθρωποι που τα γράφουν – π.χ. δημοσιογράφοι ή μπλόγκερ – δεν ελέγχουν όλα τα γεγονότα πριν δημοσιεύσουν την ιστορία, ή μπορεί να υπερβάλλουν στον τρόπο παρουσίασής τους.
Αυτό που πολλές φορές αποδεικνύεται σωτήριο σε σημαντικές καταστάσεις είναι να ενημερωνόμαστε για ένα θέμα που μας ενδιαφέρει από πολλές πηγές, ώστε να μπορούμε να αναπτύξουμε το κριτήριο αναφορικά με το τι από όλα αυτά που διαβάζουμε είναι αξιόπιστο. Οι ψευδείς ειδήσεις συχνά μας λένε αυτό που θα θέλαμε να πιστέψουμε και είμαστε ήδη επιρρεπής εύκολα να το αποδεχτούμε, κυρίως λόγω των δικών μας προκαταλήψεων, δεδομένου ότι οι άνθρωποι τείνουν να μοιράζονται μόνο πράγματα με τα οποία συμφωνούν. Μια ψευδής ή αρνητική είδηση μεταδίδεται με ταχύτερο ρυθμό από μια αληθινή ή θετική είδηση.
Άκουσα μια ιστορία στα social media, πως μπορώ να διασταυρώσω αν είναι αλήθεια;
Οι ψεύτικες ειδήσεις διαδίδονται γρηγορότερα και πιο εύκολα σήμερα μέσω του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Αυτά τα μηνύματα ενδέχεται να περιέχουν άχρηστες, λανθασμένες ή ακόμη και επιβλαβείς πληροφορίες και συμβουλές, οι οποίες μπορούν να παρεμποδίσουν την ομαλή λειτουργία της Δημόσιας Υγείας και να συντελέσουν σε φαινόμενα ρατσισμού, κοινωνικού στιγματισμού και αποδόμησης της κοινωνικής συνοχής. Είναι σημαντικό προκειμένου να διαπιστώσουμε αν μια είδηση είναι πραγματική ή ψευδής να ελέγξουμε τα κάτωθι:
1. Ψάξτε την πηγή και την ιστοσελίδα που το δημοσιεύει. Παρουσιάζει στοιχεία επικοινωνίας και υπεύθυνων λειτουργίας της, είναι ξεκάθαρο ποιοι είναι οι δημιουργοί της;
2. Διαβάστε όλο το άρθρο και όχι μόνο τον τίτλο. Οι τίτλοι θα πρέπει να είναι συνοπτικοί, περιεκτικοί ίσως και εντυπωσιακοί κάποιες φορές, αλλά σε καμία περίπτωση παραπλανητικοί.
3. Μην υποθέτετε, ότι η φωτογραφία που συνοδεύει ένα άρθρο ανταποκρίνεται πλήρως στο περιεχόμενο. Πολλές φορές χρησιμοποιείται για συναισθηματικούς λόγους, άλλες φορές ανασύρεται από το αρχείο και άλλες φορές μπορεί να είναι προϊόν μοντάζ και σκόπιμης τεχνικής επεξεργασίας.
4. Όταν κάτι γίνεται viral (δηλαδή ιδιαίτερα δημοφιλές στα social media) δεν σημαίνει πάντα ότι είναι ακριβές ή σημαντικό να αναπαραχθεί.
5. Σκεφτείτε προσεκτικά σε τι αφορά η πληροφορία που διαβάζετε. Σκεφτείτε μήπως είναι προϊόν προκατάληψης, αναπαράγει στερεότυπα ή είναι προϊόν έμμεσης διαφήμισης.
6. Σκεφτείτε την περίπτωση που μπορεί να είναι αστείο δεδομένου ότι υπάρχουν ιστοσελίδες που κατασκευάζουν αντίστοιχες ιστορίες και μπορεί σε κάποιους να φαίνονται πραγματικές.
7. Ψάξετε ποια ΜΜΕ δημοσίευσαν την πληροφορία, ποιος είναι ο συγγραφέας- κυρίως όταν είναι αμφιλεγόμενη- αλλά κυρίως όταν είναι σημαντική και μπορεί να αποβεί χρήσιμη για τη ζωή και την ασφάλειά σας.
8. Ρωτήστε τον ειδικό για περισσότερες εξειδικευμένες πληροφορίες. Η παραπληροφόρηση μπορεί να βλάψει σοβαρά την υγεία σας και να βάλει σε κίνδυνο τη ζωή σας.
9. Μην δημοσιεύετε κάτι πριν ελέγξετε την αξιοπιστία του. Σκεφτείτε, πριν μοιραστείτε την πληροφορία, αν είναι πραγματικά αξιόπιστη, αν θα βοηθήσει πραγματικά κάποιον ή αν μπορεί να τον βάλει σε κίνδυνο.
10. Αν είστε σίγουροι ότι μια πληροφορία είναι αναξιόπιστη, μπορείτε να το αναφέρετε στην πλατφόρμα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που χρησιμοποιείτε.
Ο αλφαβητισμός στην υγεία και η κριτική σκέψη αποτελεί ρυθμιστικό και επικουρικό παράγοντα τόσο της δημόσιας, όσο και της ατομικής υγείας, είναι βασική προϋπόθεση υγειονομικής παιδείας και αγωγής και θα πρέπει να αποτελεί επιτακτική προτεραιότητα των στρατηγικών Δημόσιας Υγείας.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
· Kline, S., Stewart, K., & Murphy, D. (2006) Media Literacy in the Risk Society: Toward a Risk reduction Strategy. Canadian Journal of Education, 29 (1): 131-153.
· Kickbusch, I. (2001). Health literacy: addressing the health and education divide. Oxford University Press,UK.
· Nielsen- Bohlman, L., Panzer, A.M., & Kindig, D.A. (2004). Health Literacy: A prescription to end confusion. Washington, DC: National Academies Press.
· Rogers, E. M., Ratzan, S. C. and Payne, J.G. (2001). Health literacy: a non issue in the 2000 presidential election. American Behavioural Scientist, 44, 2172-2195.
